یکی از دوستان و شیعیان عابد امیرمؤمنان(ع) به نام همام، از وی توصیف پرهیزگاران را خواست.[2] وی به امیرالمؤمنین(ع)، گفت: «ای امیر مؤمنان، پرهیزگاران را برای من بستای چنانکه گویی به آنان مینگرم.» امام در پاسخ او درنگی نمود، سپس فرمود: «ای همّام از خدا بترس و نیکوکار باش که «همانا خدا با کسانی است که پرهیزگارند و آنان که نیکو کردارند»[3]. همّام خرسند نگردید و به سوگند، بر امام اصرار ورزید. امام(ع) خدا را ستود و بر او ثنا گفت و بر پیامبر(ص) و آل او درود فرستاد، سپس این خطبه را ایراد کرد.[4]
گفته‌اند که پس از ایراد خطبه، همّام بیهوش گشت و در آن بیهوشی جان داد. امیرالمؤمنین(ع) گفت: به خدا از همین بر او می ترسیدم. سپس گفت: پندهای رسا با آنان که شنوای آن هستند چنین کند. مردی گفت: «ای امیر مؤمنان چرا با تو چنین نکند؟» فرمود: وای بر تو هر اجلی را زمانی است که از آن پیش نیفتد، و سببی است که از آن درنگذرد. آرام باش و دیگر بار چنین سخن به زبان میاور که آن دم شیطان بود که بر زبانت دمید.[5]
نامگذاری
این خطبه را به اعتبار مضمون آن که توصیف متقین یا پرهیزگاران است خطبه متقین نامیده‌اند و نیز به اعتبار نام درخواست کننده ایراد خطبه، خطبه همام نامیده‌اند.
مضمون
محور این خطبه چنانکه از نامیش پیداست، توصیف متقین یا پرهیزگاران است. امام(ع) در توضیح این امر، رفتار متقین در اجتماع، رفتار فردی آنها، نحوه عبادتشان، و نگاهشان به خویشتن را ترسیم می‌کند. در ذیل برخی از این صفات ذکر می‌شود. البته مرز دقیقی در تفکیک این صفات جهت بخش بندی متصور نیست و لذا برخی را می‌توان در ذیل عنوان دیگری نیز ذکر کرد؛ ولی نگارنده صرفاً برای به دست دادن یک دسته بندی، به صورت ذیل عنوان بندی نموده است.
اوصاف اجتماعی متقین
برخی از اوصاف متقین در جامعه از این قرار است:
اوصاف فردی
- بدگمانی به خویشتن
- ترس از ستوده شدن توسط دیگران
- ایمان با یقین
- بردباری
- امید به امور اخروی و ناخواهانی دنیا
رابطه با خالق
ترجمه‌ها و شرح‌ها
- ترجمه‌ها
این خطبه علاوه بر اینکه در ترجمه‌های کل نهج البلاغه آمده است، ترجمه‌های مستقلی نیز دارد که برخی از آنها در ذیل می‌آید:
- از پارسایان برایم بگو: ترجمه خطبه متقین(همام)، ترجمه و توضیح از جمال‌الدین دین‌پرور.[6]
- صفات متقین(خطبه همام) مولای متقیان، امیرمومنان، علی(ع)، ترجمه غلامرضا یاسی‌پور.[7]
- مثنوی پارسانامه: ترجمه‌ای منظوم از خطبه متقین حضرت علی(ع) و نامه حضرت علی(ع) به امام حسن(ع)، سراینده عبدالمهدی معرف‌زاده.[8]
- شرح‌ها
- اوصاف المتقین، محمد شریفی اشکوری.[9]
- اوصاف متقین: ترجمه و شرح و تفسیر خطبه همام نهج‌البلاغه، قادر فاضلی؛ مقدمه محمدتقی جعفری.[10]
- شرح خطبه متقین(شرح حدیث همام)، محمدتقی مجلسی؛ تصحیح و تحشیه جویا جهانبخش.[11]
- صفات متقین در کلام مولای متقیان (به‌شعر فارسی): شرح خطبه امیرالمومنین حضرت علی(ع) به همام، سروده محمدعلی محمدی (امید).[12]
- متقین، گلهای سرسبد آفرینش: دریافتی از خطبه همام نهج البلاغه، مهدی شجاعی.[13]
- نغمه الهی: شرح منظوم و ترجمه خطبه متقین از نهج البلاغه، مهدی ال? قمشه‌ای.[14]
- آئینه پرهیزکاران شرح خطبه همام. فارسی. از سید ابراهیم علوی خوئی. در سال 1341ش. در 347 صفحه وزیری چاپ شده است.[15]
- تنبیه العباد شرح خطبه همام. از شیخ محمد جواد بن محمد علی بن جعفر تستری درگذشته 1325.[16]
- درّ ثمین شرح خطبه همام. فارسی. از شیخ عبدالحسین بن شیخ محمد طاهر دزفولی درگذشته 1339.[17]
- شرح خطبه همام. از میر آصف قزوینی درگذشته حدود 1140 نسخه آن را شیخ عبدالنبی قزوینی مؤلف تثمیم امل الآمل دیده است.[18]
- شرح خطبه همام. از میرزا ابوالقاسم بن میرزا احمد اصطهباناتی معروف به علامه متولد 1312.[19]
- شرح خطبه همام. از محمدتقی بن حسین علی هروی درگذشته 1299.[20]
- شرح خطبه همام. از حسین بن علی بن محمد شفیع متولد 1331.[21]
- شرح خطبه همام. از سید علاء الدین گلستانه اصفهانی درگذشته 1110.[22]
- شرح منظوم خطبه همام. فارسی. از دکتر جواد نوربخش کرمانی در سال 1371ق در تهران چاپ شده است.[23]
- نور الیقین. شرح و ترجمه خطبه همام است از حسین شفیعی که در سال 1372 چاپ شده.[24]
- اوصاف پارسایان: شرح خطبه امام علی علیه‌السلام درباره متقین، عبدالکریم سروش.[2
